'Er komen tribunalen'

Een beschouwing op hetgeen zich op ITGWO afspeelde

Afgelopen festivaleditie vonden er op Vlieland twee hoorzittingen plaats. Een inhoudelijk programma over de rechtstaat. Wij vroegen aan Roel Meijvis hiervan verslag te doen.

Het blijft vreemd, dansen op een festival terwijl de wereld in brand staat. Mag dat wel? Kan dat wel? Is die collectieve energie waarmee we hier met duizenden springen en stampen niet beter te besteden? Het zijn vragen die zich tijdens zo’n weekend toch zeker een paar keer aan je opdringen. Niet alleen wanneer je de gigantische stoet festivalmigranten met plastic opwerptentjes voorbij ziet treken. Ook wanneer artiesten in het aankondigen van hun nieuwe single een maatschappelijke misstand aankaarten, word je je ineens weer (pijnlijk) bewust van hoe absurd het is om met een biertje in je hand een onhandige poging te doen mee te klappen voor social justice.

Wat voor ons als bezoekers geldt, geldt nog meer voor de mensen die een festival organiseren. Zij hebben een heel jaar lang te maken met de vraag of dat wel het meest zinvolle is om in deze tijd te doen. In het geval van Into The Great Wide Open zien we deze worsteling duidelijk weerspiegeld, bijvoorbeeld in de ambitie een circulair en klimaatpositief festival te worden en in de aandacht voor het uitdragen en naleven van De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Maar deze menselijke bezorgdheid en de vraag wat een cultureel festival nog meer zou kunnen bijdragen kwam dit jaar ook op een andere manier tot uiting. Onder de noemer ‘Er komen tribunalen’ werden twee hoorzittingen georganiseerd, inclusief rechter (met hamer) en een portretje van de koning. Het doel: het festivalpubliek motiveren tot actief burgerschap. Ik was erbij als griffier, namens u allen. Hieronder leest u mijn verslag. Oordeelt u vooral zelf.

Recht op de betoging

Het is zaterdagmorgen als de eerste zitting plaatsvindt. De ochtendzon valt in plukjes door de bomen, het gefluit van de vogeltjes mengt zich met de geur van koffie en pannenkoeken en op een groot spandoek prijkt het inmiddels bekende tribunalen dreigement. Programmamaker en gesprekleider Kees Foekema heet het volop toegestroomde publiek welkom met de vraag of dit onbezorgde na-zomeren in een festivalbubbel wel valt te rijmen met wat ons maandag te wachten staat aan de kade: bestuurders die maling hebben aan onze burgerrechten. Andere landen hebben inmiddels laten zien dat een democratie in staat is zichzelf op te heffen, dus moeten we ons niet voorbereiden, wapenen? En hoe doen we dat? Hoe geven we actief vorm aan ons burgerschap? Om die vragen gaat het vandaag en morgen, met vandaag speciaal aandacht voor het recht op betoging.

Rechter van dienst is Tamar de Waal, rechtsfilosoof aan de Amsterdam Law School en columnist bij De Groene Amsterdammer. Zoals dat hoort staat iedereen op wanneer zij de rechtszaal betreedt. ‘Het recht op betoging is een negatief recht’, zo leert Tamar ons. ‘Dat betekent dat het gaat om iets wat de overheid níet mag doen, namelijk ingrijpen bij een betoging. De overheid moet een betoging faciliteren. Het is dus ook niet nodig om toestemming te krijgen voor een betoging, wel moet een betoging vooraf worden aangekondigd. In Nederland worden echter te veel betogingen verboden, zo heeft de ombudsman onlangs vastgesteld.’

En dat is niet de enige zorg die Tamar heeft omtrent de Grondwet: ‘Onze grootste coalitiepartij schijnt milder te zijn geworden, maar het programma bevat nog steeds een radicaal punt dat in strijd is met de Grondwet. Na de verkiezingen klonk het geluid dat de PVV wel moest regeren, omdat ze nu eenmaal gewonnen had. Dat is een misvatting. Wij hebben juist een coalitiestelsel om ervoor te zorgen dat radicale partijen niet zomaar door een verkiezingswinst aan de macht kunnen komen. Coalities moeten de Grondwet waarborgen. Het erkennen van de Grondwet is niet links of rechts, het is de gedeelde grond van waaruit we vertrekken. Pas daarna kan politiek pas beginnen. Eigenlijk zijn we vandaag dus heel conservatief bezig.’

Online burgerschap

Een van de twee gasten met wie deze ochtend over het recht op betoging wordt gesproken is Nugah Shrestha, de persoon achter het Instagram-account Politieke Jongeren. Nugah vertelt hoe hij zich door de opkomst van politici als Wilders en Trump genoodzaakt zag de vraag te stellen wat zijn burgerschap is als niet-westerse migrant van kleur. Met zijn account wil hij jongeren motiveren om na te denken over de politiek en zich uit te spreken.

Vooral dat laatste gebeurt volgens hem te weinig: ‘Ik denk dat een hoop debatten niet worden gevoerd uit ongemak. Juist in deze tijd is het belangrijk om je uit te spreken. Met mijn account hoop ik daaraan bij te dragen. Het bereik online is enorm. Bedrijven betalen miljoenen aan influencers en mijn account heeft ook niet voor niets een shadowban gekregen. Natuurlijk is het de vraag of dat bereik vervolgens ook echt tot fysieke verandering leidt, maar hetzelfde kun je je afvragen bij een avond in een debatcentrum.’

Het is de vraag die vandaag centraal staat: hoe ziet échte verandering er dan uit? ‘Ik geloof in kleine veranderingen’, zegt Nugah. ‘In het voeren van een een-op-een-gesprek met iemand buiten je bubbel, in je sportteam of in je familie. Ik denk dat het probleem van links is dat ze de zekerheid mist om deze gesprekken te voeren. Iemand zei mij ooit dat je geen hoop moet hebben, maar dat het in plaats daarvan veel belangrijker is te weten waar je staat. Dat mis ik bij links.’

‘In Nederland kennen wij een televisiegesprekscultuur van vóór en tegen. Wij voeren gesprekken aan de hand van tegenpolen in plaats van dat we samen op zoek zijn naar een oplossing. We willen sensatie. Online is dat nog veel erger. We moeten nadenken over hoe we het internet als publieke ruimte gaan inrichten en hoe we dat moeten reguleren. Daarin zijn we nu te afhankelijk van de grote tech-bedrijven. Ik denk dat bijvoorbeeld een legitimatieplicht en het verbod op anonieme accounts een goede oplossing zou kunnen zijn voor veel haat en nep-nieuws problemen.’ ‘In Nederland wel’, vult Tamar aan, ‘maar in andere landen is het juist weer heel belangrijk om je anoniem online uit te kunnen spreken.’

Burgerlijke ongehoorzaamheid

Ook Carolina Trujillo is deze morgen te gast. Carolina is schrijfster, columnist bij NRC Handelsblad en (dierenrechten)activist. ‘Wie is er hier tegen dierenleed?’, vraagt zij vrijwel meteen aan het ITGWO-publiek, waarop alle handen de lucht in gaan. ‘En wie is er hier ook daadwerkelijk vegan?’ Slechts vijf handen blijven over. ‘Daar heb je het al. Jullie leven niet naar je waarden!’ Het leidt tot een hoop ongemak. ‘En vega dan? Biologisch?’, klinkt er vanuit het publiek. ‘Gaat allemaal naar hetzelfde slachtshuis! We worden dom gehouden over de producten die we kopen. Daarom: Kijk niet weg! Weet waarvoor je afrekent!’

Nugah benoemt wat er nu gebeurt als het soort ongemak waar hij het eerder over had. Maar juist dit voorval laat zien dat dit ongemak niet pas buiten de eigen bubbel begint. Binnen de festival-bubbel en onze bubbels thuis is er genoeg om elkaar mee te confronteren. Carolina is punk, iemand die weet waarvoor ze staat en niet bang is ons in het gezicht te tuffen met onze eigen laksheid en hypocrisie. Onmogelijk om daar doof voor te blijven. En het kan na deze woorden niet anders of volgend jaar is het volledige voedselaanbod van ITGWO veganistisch.

Recht op betoging? Wat Carolina betreft moeten we het allemaal een stuk harder aanpakken. Als ze de vraag krijgt voorgelegd waaruit zij hoop put als activist, antwoordt ze te zeggen dat ze helemaal geen hoop heeft. ‘We zijn veel te veel bezig met hoop, vredelievendheid, noem maar op. We moeten veel meer durven, zoals de boeren bijvoorbeeld. Onze protesten zijn te braaf, te veel binnen de lijntjes. Ook Extinction Rebellion – poeslief! Als je het klimaat werkelijk zo’n groot probleem vindt, wat zit je dan te doen!’

Opnieuw volgt er een hoop ongemakkelijk geschuifel. ‘Wat moeten we dan?’, klinkt er. ‘Elke protestbeweging heeft een radicale vleugel die de grenzen oprekt. Martin Luther King had Malcolm X bijvoorbeeld.’ ‘Dus geweld?’ roept iemand. ‘Dat mag ik hier niet zeggen’, antwoordt Carolina met een schuin oog naar rechter Tamar – om vervolgens wel een aantal voorbeelden daarvan te noemen. En zelfs onze rechter van dienst moet toegeven dat Rosa Parks haar protest inderdaad niet braaf had aangemeld. Daarmee bracht Carolina de ‘theory of the radical wing’ meteen tot praktijk: extremen zijn nodig om het midden te doen opschuiven.

Het gesprek aangaan

Tot slot mag ook het publiek meedenken over oplossingen, maar eerst krijgt Tamar nog de vraag voorgelegd of progressief links niet te veel op de Grondwet vertrouwt. Volgens Kees heerst er een soort tendens waarbij gedacht wordt: laat ze het maar proberen, bij de rechter ketsen die radicale ideeën wel af. Volgens Tamar is dit een gevaarlijke misvatting: ‘Als we denken dat rechters het wel oplossen, is de democratie zo weg. Het toetsen aan de Grondwet gebeurt door politici in de Eerste en Tweede Kamer. Het allerbelangrijkste is dat anti-grondwettelijke partijen zo ver mogelijk van de macht vandaan blijven.’

Een oplossing uit het publiek luidt om in gesprek te gaan buiten de bubbel. Extreem rechts is niet het gevaar zelf, maar een reactie op tien jaar neoliberaal beleid van de VVD, zoals Nugah eerder ook al stelde. ‘Maar hoe dan?’, brengt iemand anders in. ‘In die gesprekken komen er zo veel onwaarheden aan bod, dat het bijna is alsof je niet dezelfde werkelijkheid deelt.’ ‘Wel gelijkwaardig, niet gelijkwerkelijk’, noemt Kees dat. Nugah sluit zich aan bij Carolina: ‘We zijn te beschaafd. We moeten bubbels doorbreken en niet altijd lief en gezellig willen zijn.’

Ook Tamar heeft het over de wijze van gesprekvoeren met elkaar. Voor een goed gesprek, zowel online als offline, is goede informatie nodig belangrijk, maar het gaat niet om redelijke argumentatie alleen. ‘We hoeven niet elk argument minutieus te weerleggen. Het gaat ook om een groter verhaal dat we vertellen, over een energie die we uitstralen, een positiviteit. We willen toch allemaal een leuker leven? En daarbij horen toch ook blije dieren?’ Het is het soort politiek dat Kamala Harris momenteel bedrijft in de VS en ‘politics of joy’ wordt genoemd: geen eindeloos technocratische debatten over de Grondwet, geen ‘zuur links’, maar ‘Join the fight to save democracy–and let’s have some fun while we do it.’

Het slotwoord is voor iemand uit het publiek, die met de energie waar Tamar het over had en geïnspireerd door Carolina iedereen oproept ‘te weten wat de grenzen zijn en die vervolgens op te rekken’. Hij sluit af met een oproep om 14 september naar de A12 te komen.

Recht op gezondheid

De volgende morgen heeft zich weer een groot aantal festivalbezoekers in de ‘rechtsduinpan’ van ITGWO verzameld. Stond gisteren het negatieve recht op betoging centraal, wordt vandaag een positief recht besproken, namelijk het recht op gezondheid. In art. 22 van de Grondwet staat dat de overheid de plicht heeft maatregelen te treffen ter bevordering van de volksgezondheid, zo legt Tamar uit. Maar hoe goed kennen we die Grondwet eigenlijk?

Tamar roept op tot actief rechtstatelijk burgerschap: ‘Het is belangrijk dat wij ons meer bewust worden van onze rechten. Vergeleken met andere landen weten wij Nederlands veel minder over onze eigen Grondwet. Maar de overheid heeft bepaalde sociale plichten, zoals huisvesting bijvoorbeeld. Nu wordt er gedaan alsof het belang daarvan een politiek programmapunt is, maar het is een plicht van de overheid los van politieke kleur. Hetzelfde geldt voor het recht op gezondheid.’

Om over dat recht te praten zijn vandaag Bénédicte Ficq en Teun van de Keuken aanwezig. Bénédicte is Nederlands advocate en wordt aangekondigd als ‘De schrik van Tata Steel’. Teun is journalist, schrijver, podcaster en programmamaker en publiceerde onlangs het boek De mens is een plofkip. Bénédicte vult Tamar aan door te zeggen dat ondanks dat er in dit geval sprake is van een minder concreet recht, de wetgeving wel voldoende mogelijkheden biedt: ‘Het strafrecht kan een manier zijn om iets te doen tegen onverschillige klotebedrijven als Tata Steel.’

‘Wie naast een boer woont die pesticiden gebruikt op zijn land, kan meer doen dan we doorgaans denken’, vervolgt Bénédicte. ‘Als ik hier elke dag giftige stoffen moet inademen, dan kan ik daar tegen in beroep gaan. Ik heb namelijk het recht op gezondheid. Maar daarvoor moeten we ons wel afvragen van wie het publieke domein eigenlijk is.’

Bénédicte concludeert dat er daarin vaak verschillende belangen in tegenspraak zijn met elkaar. ‘Een bedrijf als Schiphol heeft absolute schijt aan onze gezondheid en wil alleen maar groeien, ook als het ten koste van onze leefbaarheid gaat. Tegelijkertijd is de overheid onderdeel van die club. Hoe is dat in godsnaam te verenigen met elkaar? Dat is de discussie die we moeten voeren. De overheid mag geen aandeelhouder zijn van een vervuilend bedrijf!’

Teun ziet daarin ook een taak voor ons weggelegd. Volgens hem zijn wij de overheid te veel als iets externs gaan zien, in plaats van als onze vertegenwoordigers. ‘Wij beleven politiek als consumenten. Eens in de vier jaar bestellen we een nieuw kabinet, en vervolgens klagen we dat onze “iPhone” niet doet wat wij willen. We moeten ons burgerschap actief oppakken. Wij zijn de burgers. De overheid moet doen wat wij willen.’

‘Neem de carbon footprint. Dat is bedacht door een rijkelijk betaald campagnebureau in opdracht van BP om de hele discussie rondom fossiele brandstof af te leiden van de verantwoordelijkheid van de industrie naar de verantwoordelijkheid van de individuele burger. We hebben een overheid nodig die opkomt tegen dit soort grote bedrijven met schijt aan ons.’

Belangenverstrengeling

Maar juist dat is het probleem volgens Bénédicte: ‘De overheid zit in de zak van de industrieën. Kijk maar naar de de tabak-, en gokindustrie. Dit aanpakken zal altijd worden weerlegd door te wijzen op hoe veel dat ons wel niet zal kosten. Maar als we de discussies over klimaat en de gezondheid van het publieke domein koppelen aan de korte termijn leggen we het altijd af. We moeten deze thema’s depolitiseren.’

Tamar wijst erop dat zulke zaken nooit bij voorbaat kansloos zijn. Neem bijvoorbeeld de Urgenda zaak. ‘Recht is een argumentatieve praktijk en dat biedt mogelijkheden.’ Bénédicte vult haar enthousiast aan: ‘Het gaat om taal, om hoe dingen geframed worden en we daardoor anders naar de dingen kijken. Taal is het instrument van de verandering. Dat kan via het recht gebruikt worden, maar het is evengoed het instrument van de dichter, de schrijver en de kunstenaar.’

Teun plaatst hierbij echter wel de kanttekening die gisteren ook al werd gemaakt. Is het geen zwaktebod om alles via de rechter op te lossen? ‘Waar zijn wij zelf in dit geheel? Links is zo slap, we zitten maar wat af te wachten met zijn allen.’ Daar wil Bénédicte niet helemaal in mee: ‘Dat links-rechts onderscheid is gevaarlijk. Deze problemen zijn te groot om vanuit een bubbel op te lossen.’ Teun is het daarmee eens: ‘Waar het om gaat is dat er bedrijven zijn die het alleen maar belangrijk vinden om winst te maken, maar winst is niet de enige waarde en daar moeten wij, wij allemaal, ons meer over uitspreken.’

‘Als mensen écht beseffen op wat voor kantelpunt we staan’, stelt Bénédicte, ‘als we écht beseffen dat alles wat wij altijd als vanzelfsprekend hebben ervaren er straks niet meer is, zoals bijvoorbeeld schoon drinkwater, als we écht beseffen dat de grote bedrijven alles kapot maken wat noodzakelijk is, dan staat iederéén op.’ 

Ethiek

Een man aan de interruptiemicrofoon vertelt dat hij als docent burgerschap zijn leerlingen de klassieke manieren van politieke invloed uitoefenen aanleert, maar ook constateert dat geen van zijn leerlingen snel een brief zou schrijven. Welke manieren van invloed uitoefenen zijn er voor deze nieuwe generatie? Bénédicte vestigt haar hoop op ‘klimaatinfluencers’, op Tiktok en podcasts. Of Teun al op Tiktok zit, vraagt ze hem. ‘Nee’, antwoordt hij. ‘Dat vinden mijn kinderen gênant.’ ‘Maar je hebt een boek geschreven, je hebt een maatschappelijke plicht!’

In dat boek pleit Teun voor gratis schoollunches, gekoppeld aan onderwijs over voeding. ‘We houden hardnekkig vast aan ons idee van vrije keuze, maar ongezond eten is zo ontzettend lekker gemaakt door stofjes en reclame. Kinderen kunnen in hun pauze naar de plaatselijke supermarkt waar de frikandellenbroodjes en blikjes energydrank al voor ze klaarliggen. Die keuze moet je ze ontnemen, bijvoorbeeld door een schoollunch aan te bieden. Dan heeft iedereen te eten, eet iedereen gezond en blijven ze op school. Ook op die manieren kunnen we nadenken over maatschappelijke veranderingen. We kunnen op de A12 gaan zitten – dat hebben Bénédicte en ik ook gedaan – maar je kan ook gratis schoollunches aanbieden.’

Ook vandaag wordt die o zo belangrijke vraag besproken wat we nu daadwerkelijk kunnen doen. En ook vandaag blijkt dat weer lastig. Teun: ‘Overheid, bemoei je er mee. Meer betutteling!’ Tamar: ‘De hele cultuur moet veranderen.’ Bénédicte: ‘Iedereen moet een stap maken in zijn eigen gedragsverandering.’ Iemand uit het publiek verwoordt het als een kwestie van ethiek: ‘We moeten weer naar een ethiek waarin we iets doen op basis van overtuiging; dat we niet iets doen vanwege het resultaat, maar gewoon omdat het goed is, en belangrijk.’

Dat is ook het punt dat Tamar oppakt in haar slotrede. ‘Teun wierp de vraag op waar wij als burgers zijn. Wij zijn onszelf te veel als consumenten gaan gedragen. We hadden te veel vertrouwen op de democratie, te veel vertrouwen in de wetenschap, in technologie en in marktwerking. Maar waar is de ethiek? Wat zijn de principes? Van wie is het publieke domein? In wat voor wereld willen we leven? Dat zijn de vragen. Daar moeten wij als burgers over nadenken, ons over informeren, ons over uitspreken. Er is niet één oplossing, één manier, we hebben álle manieren nodig, álle kanalen, álle vormen. We moeten ons allemaal engageren.’

Eindoordeel

Net als gisteren is het laatste woord aan iemand uit het publiek. Een scholier ditmaal, die zegt zelf in zijn pauze ook altijd een frikandelbroodje en een blikje energydrank te halen. Hij werpt de vraag op hoe scholieren zoals hij gemotiveerd kunnen worden om voor een boterham met aubergine te kiezen in plaats van een donut. Wat hij zelf denkt? ‘De donuts weghalen.’

Met het daaropvolgende applaus van het ITGWO-publiek is de zitting ten einde gekomen en sluit Kees ook deze ochtend af met de leus die al zoveel maatschappelijke verandering inspireerde: ‘Wees realistisch, eis het onmogelijke.’

Daarmee is een onrealistisch idee mogelijk gebleken: een sterk inhoudelijk programma over actief rechtstatelijk burgerschap op de vroege ochtend van een meerdaagsfestival. Dat ITGWO dit organiseert getuigt zelf van het soort burgerschap waar het steeds over is gegaan. Welk beroep je namelijk ook hebt, je bent ook altijd burger van de samenleving waarin je dat beroep uitoefent. Zakelijke of commerciële belangen bestaan nooit op zichzelf. Daar kan je jezelf niet toe beperken. En dat verbaast mij nog het meest aan de hier ter sprake gekomen bad guys: het is ook hun democratie die ze uithollen, ook hun milieu dat ze vernachelen, ook hun wereld die een zo veel mooiere en leukere plek zou kunnen zijn – voor iedereen.

We pakken ze. Met minder donuts, en meer van dit.

Roel Meijvis